“Chúng ta đang sống trong thời đại mà nhiều HLV cố thực hiện những điều không hiệu quả, để rồi chết chìm cùng nó. Nhưng họ lại vỗ ngực tự hào: ‘Tôi đã chết, nhưng tôi chết với triết lý của mình.’ Anh bạn à, nếu chết vì ý tưởng của mình thì anh đúng là kẻ ngốc.”
 |
Đó là những câu nói của Jose Mourinho, người vừa trở thành tân HLV của Benfica trong buổi phỏng vấn trên kênh Canal 11 của LĐBĐ Bồ Đào Nha. Lần này, ông không chỉ đích danh ai. Nhưng đây là lời công kích dữ dội vào thứ văn hóa mà theo ông, nó coi trọng ý tưởng và hình ảnh hơn là kết quả.
Nó khiến người ta nhớ lại câu nói khác của Mourinho sau khi dẫn dắt Manchester United vượt qua Ajax Amsterdam ở trận chung kết Europa League 16/17. “Bóng đá có rất nhiều nhà thơ,” ông từng nói. “Nhưng các nhà thơ sẽ chẳng giành được nhiều danh hiệu.”
Trong mắt Mourinho, bóng đá hiện đại chia làm hai phe: Những người thực dụng và các nhà thơ, những người chiến thắng và những kẻ mộng mơ, những người sẵn sàng chết vì danh hiệu và những kẻ sẵn sàng chết vì ý tưởng.
Không khó để tìm ví dụ minh họa cho điều ông nói. Sau chuỗi trận bết bát cùng Man United, với chỉ 8 chiến thắng trong 31 trận Premier League đầu tiên, Ruben Amorim khẳng định: “Tôi sẽ không thay đổi triết lý. Nếu muốn thay đổi, đội bóng sẽ phải thay HLV.” Ange Postecoglou từng nói trong giai đoạn Tottenham thua liên tiếp mùa trước: “Nếu ai muốn tôi thay đổi cách tiếp cận thì xin lỗi, điều đó sẽ không xảy ra.”
Khi còn ở MK Dons và cả bây giờ tại Rangers (dù chưa thắng nổi trận nào ở Scottish Premiership), Russell Martin chia sẻ: “Nếu tôi thất bại và bị sa thải, ít ra tôi đã bị sa thải vì điều tôi tin tưởng.” Và cuối cùng, Andrea Pirlo nhớ lại quãng thời gian ngắn ngủi ở Juventus: “Có thể chúng tôi cầm bóng 90% rồi thủng lưới bởi pha dứt điểm duy nhất của đối phương, nhưng tôi vẫn thích thua theo cách đó hơn là co cụm phòng ngự và chờ phản công.”
Theo định nghĩa của Mourinho, tất cả những tuyên bố ấy đều “ngu ngốc”. Nhưng thực tế, họ không hề ngốc. Amorim có được chiếc ghế nóng tại M.U nhờ chức vô địch Bồ Đào Nha 23/24 cùng Sporting CP. Postecoglou từng đoạt danh hiệu ở Australia, Nhật Bản, Scotland và nhận nhiều lời ngợi khen. Martin được coi là HLV trẻ sáng giá và đưa Southampton trở lại Premier League. Còn Pirlo là một trong những cầu thủ thông minh bậc nhất thế hệ, người đã đạt được chứng chỉ huấn luyện viên UEFA Pro Licence với số điểm gần như tuyệt đối 107/110 trong kỳ thi cuối kỳ.
Rõ ràng, họ không hề tầm thường. Nhưng trong sự nghiệp HLV, luôn có những thời điểm việc cứng nhắc, không chịu thích nghi trước tình huống xấu có thể khiến họ tự làm hại chính mình. Ngay cả Pep Guardiola, người từng tuyên bố “không bao giờ thay đổi lối chơi” trong giai đoạn khó khăn ở Manchester City mùa trước thì giờ cũng đã có nhiều điều chỉnh quan trọng, dù những nguyên tắc cốt lõi vẫn giữ nguyên.
Tuy nhiên, thật khó để thay đổi khi văn hóa bóng đá hiện đại lại đề cao ý tưởng hơn hầu hết những thứ khác. Một mặt, đây là nghề dựa trên kết quả, nơi chỉ 22/96 HLV ở 5 giải VĐQG hàng đầu châu Âu (7 ở Anh, 7 ở Pháp, 5 ở Tây Ban Nha, 3 ở Đức, và không ai ở Serie A) tại vị hơn 2 năm. Mặt khác, đây lại là thời đại các HLV được khuyến khích xây dựng sự nghiệp quanh ý tưởng hay triết lý. Đúng là những thứ giáo điều đang lên ngôi, nhưng trên thực tế, nó hiếm khi tồn tại lâu dài.
Tuy nhiên, chủ nghĩa thực dụng cũng chẳng tồn tại bền lâu. Mourinho có thể chế giễu những kẻ chết vì ý tưởng, nhưng 9 năm kể từ bài phát biểu về “các nhà thơ” đó, ông cũng đã bốn lần bị sa thải và chỉ giành thêm đúng một danh hiệu UEFA Conference League cùng Roma năm 2022.
 |
Hãy cùng nhìn lại thành tích của Mourinho ở các giải VĐQG trong thập kỷ qua: Bị Chelsea sa thải khi đứng thứ 16, cùng Man United lần lượt cán đích vị trí thứ 6 và 2 trước khi bị cho nghỉ việc, về thứ 6 cùng Tottenham rồi bị chấm dứt hợp đồng khi đang đứng thứ 7, thêm hai lần đứng thứ 6 với Roma trước khi bị đẩy đi khi đội tụt xuống thứ 9 và lần gần nhất là đứng thứ nhì cùng Fenerbahce, nhưng rồi vẫn bị sa thải chỉ sau hai trận mùa này.
Rõ ràng, chẳng có mấy bằng chứng cho thấy ông đã thích nghi thành công với thời cuộc. Ngay cả hai lần giành ngôi á quân (với M.U mùa giải 17/18 và Fenerbahce mùa trước), đội bóng của ông cũng kém đội vô địch lần lượt 19 và 11 điểm.
Thế nhưng, trong văn hóa bóng đá Anh, nhà thơ, kẻ mơ mộng hay triết gia tự phong luôn dễ bị nghi ngờ hơn kẻ thực dụng. Khi Guardiola tới Man City mùa hè 2016 sau những năm tháng thành công ở Barcelona và Bayern Munich, nhiều chuyên gia từng quả quyết ông sẽ bị “vạch trần” ở Premier League, hoặc ít ra phải thay đổi rất nhiều. Nhưng thực tế thì ngược lại: Guardiola thành công đến mức cả nền bóng đá Anh đã bị kéo theo triết lý của ông.
Ảnh hưởng của Guardiola giờ len lỏi khắp hệ thống bóng đá Anh, từ Premier League xuống tận hạng thấp, ở mọi lứa tuổi. Triển khai bóng từ tuyến dưới không còn là xu hướng mà trở thành điều tất yếu, từ các CLB ở hạng dưới cho đến nghiệp dư như MK Dons và Swansea dưới thời Russell Martin, Barrow và Bolton với Ian Evatt, Dorking Wanderers của ông chủ kiêm HLV Marc White hay Gateshead dưới sự dẫn dắt của cựu hậu vệ Newcastle, Mike Williamson.
Trong văn phòng ở Southampton trước đây, Martin từng treo một câu nói của Guardiola: “Khi chúng ta chiến thắng, triết lý của chúng ta nghe có vẻ hợp lý và ít bị nghi ngờ. Nhưng hãy nhớ rằng, sẽ có lúc ta không thắng. Khi đó, những ngờ vực sẽ tới. Đó chính là lúc ta phải tin vào triết lý hơn bao giờ hết, vì cám dỗ rời bỏ nó là rất lớn.”
Chính triết lý ấy đã giúp một Southampton trẻ trung giành quyền thăng hạng Premier League 2024. Nhưng vấn đề bắt đầu nảy sinh khi Martin vẫn cứng nhắc giữ nguyên triết lý chơi bóng kiểm soát ở hạng đấu cao nhất. Đội bóng bị trừng phạt liên tục bởi các đối thủ biết pressing và tận dụng cơ hội tốt hơn.
Khi Martin bị sa thải vào tháng 12 năm ngoái, Southampton mới giành được 5 điểm sau 16 trận và đã để thủng lưới 10 bàn trực tiếp từ lỗi cá nhân, nhiều hơn bất kỳ đội nào khác. Ngay cả người xem trung lập cũng khó hiểu trước số cơ hội họ biếu không đối thủ.
 |
Tuy vậy, với một đội hình được coi là yếu nhất giải, Martin vẫn có thể lập luận rằng trung thành với triết lý là cách tốt nhất để Southampton nuôi hy vọng. Người kế nhiệm Ivan Juric đã thử cách tiếp cận thực dụng hơn nhưng cũng chẳng hiệu quả, để rồi cũng nhận trát sa thải vào tháng 4.
Martin và những HLV khác có thể chỉ ra thành công của Luis Enrique tại Paris Saint-Germain để chứng minh phong cách kiểm soát bóng triệt để vẫn có thể thành công. Enrique từng bị chỉ trích dữ dội khi tuyển Tây Ban Nha bị Morocco loại ở World Cup 2022, trong bối cảnh thực hiện tới 988 đường chuyền thành công nhưng chỉ có đúng 1 pha dứt điểm trúng đích trong 120 phút, trước khi thua trong loạt luân lưu. Sang PSG, ông cũng bị nghi ngờ suốt 18 tháng đầu tiên, nhưng rốt cuộc triết lý ấy lại mang về những tháng ngày rực rỡ cuối mùa trước.
Amorim thì khác. Triết lý bóng đá của ông không cực đoan, cũng chẳng mơ mộng kiểu nhà thơ mà Mourinho chê bai. Dù M.U của ông hiện tại chơi nhạt nhòa và thiếu sức sống, họ không có một tử huyệt quá rõ ràng như Southampton của Martin (thường xuyên chuyền hỏng ở tuyến dưới), hay Tottenham của Postecoglou (hàng thủ dâng cao liều lĩnh).
 |
Trên thực tế, lối chơi của M.U dưới thời Amorim chẳng có gì gọi là cao siêu cả. Nó đơn giản là một cách vận hành, một sơ đồ cụ thể. Gọi là 3-4-3 hay 3-4-2-1 đều được, nhưng dù nó từng mang lại thành công rực rỡ ở Lisbon cùng Sporting, giờ lại chỉ đem đến những kết quả thảm hại tại Manchester.
Ngay từ tháng 12 năm ngoái, tức là chỉ 7 tuần sau khi nhậm chức, Amorim đã nói với các phóng viên rằng ông “không thể thay đổi ý tưởng của mình”, rằng ông “có mặt ở đây là vì ý tưởng đó” và sẽ “tiếp tục theo đuổi nó”, vì “tôi chẳng có ý tưởng nào khác”. Kể từ đó đến nay, sau 9 tháng, “ý tưởng” ấy chỉ đem về đúng 6 chiến thắng ở Premier League. Trong số đó, 3 trận là trước các đội giờ đã xuống hạng (Southampton, Ipswich Town và Leicester) và trận gần nhất là trước Burnley, tân binh mới lên hạng.
Chơi 3 trung vệ vốn chẳng phải phát minh gì mới. Nó từng nổi lên rồi thoái trào suốt thập niên 80-90, cũng như từng giúp Chelsea vô địch Premier League mùa 16/17 dưới thời Antonio Conte. Crystal Palace cũng đang hưởng lợi rõ rệt với sơ đồ này hơn một năm qua cùng HLV Oliver Glasner. Vấn đề là bóng đá Anh vốn luôn mê sự “chính thống”, nên nếu Amorim dùng sơ đồ 4 hậu vệ mà ra kết quả y hệt, có lẽ chẳng ai kêu gào đòi ông phải đổi sơ đồ.
Điều khiến Amorim bị chê trách chính là sự cứng nhắc. Theo thống kê của Opta, M.U chỉ có đúng bảy lần thay đổi sơ đồ trong trận ở 42 trận Premier League kể từ đầu mùa trước (tính cả giai đoạn cuối của Ten Hag). Trong số đó, hai lần là khi họ buộc phải thay đổi để tìm bàn gỡ trước Bournemouth (thành công) và West Ham (thất bại). Đây là con số thấp nhất giải trong nhóm 17 đội góp mặt xuyên suốt giai đoạn đó. Và nó càng kỳ lạ hơn nếu nhìn vào việc M.U thường xuyên bị dẫn bàn ở cuối trận, nhưng vẫn không thay đổi.
 |
| Man United là đội ít thay đổi sơ đồ chiến thuật trong trận nhất mùa trước |
Quan điểm cho rằng sơ đồ 3 hậu vệ là phương án tốt nhất cho tập thể Man United hiện tại, nhất là khi nó đã được cải tiến một phần theo cách chơi của Amorim là hoàn toàn có cơ sở.
Công bằng mà nói, dù Man United vừa thua 0-3 trước Man City cuối tuần qua, hệ thống này thực tế đã vận hành ổn trong nhiều giai đoạn. Nếu để chỉ ra những điểm yếu mang tính cấu trúc chứ không phải do con người, đã có vô số ví dụ rõ ràng trong 10 tháng qua so với trận derby vừa rồi.
Nhưng ý tưởng cho rằng sơ đồ 3 trung vệ có thể là lựa chọn tối ưu cho mọi trận đấu, ngay cả khi tuyến giữa bị áp đảo quân số, khi đội thường xuyên rơi vào thế bám đuổi ở cuối trận, hoặc khi cần sự đột biến ở 2 biên, thứ các wing-back của Amorim không thể đem lại thì thật khó hiểu. Đó không chỉ là sự bảo thủ nữa. Việc một HLV khăng khăng “không thể thay đổi ý tưởng vì tôi không có ý tưởng nào khác” cho thấy một tầm nhìn hạn hẹp đáng báo động.
Premier League hiện đại đòi hỏi sự linh hoạt, nếu không phải giữa các hệ thống thì ít nhất là trong nội bộ từng hệ thống. Guardiola từng biến giải đấu này thành sân khấu cho thứ bóng đá kiểm soát bóng chưa từng có. Nhưng vài năm gần đây, chính ông cũng thừa nhận xu hướng chuyển đổi trạng thái và phản công đang lên ngôi. Mùa giải trước đã chứng kiến nhiều pha dứt điểm và bàn thắng từ các pha phản công nhất trong suốt 33 năm lịch sử Premier League. Sớm hay muộn, điều đó sẽ buộc các đội bóng phải dành nhiều nguồn lực hơn để ngăn chặn các pha chuyển trạng thái ấy.
Đó chính là bức tranh bóng đá đầy biến động, nơi hàng thủ Tottenham của Postecoglou từ chỗ là bệ phóng cho lối chơi pressing khi ông mới tới mùa hè 2023, trở thành tử huyệt ở mùa thứ hai khi liên tục bị phản đòn. Cũng trong bức tranh đó, đối thủ bắt đầu tìm ra cách khai thác điểm yếu trong khâu chuyển trạng thái của Man City. Premier League bây giờ không còn là giải đấu cho kiểu tiếp cận “một bài áp dụng cho mọi trận” nữa.
Giá trị cốt lõi của Guardiola sẽ không thay đổi. Nhưng trong suy nghĩ của ông vẫn có chỗ cho sự nghi ngờ và thích nghi, nếu điều đó giúp đội nhà giành chiến thắng. Ngay cả Postecoglou, người từng khó chịu mỗi lần bị gợi ý nên thay đổi cách chơi, cuối cùng cũng giúp Spurs vô địch Europa League hồi tháng 5 nhờ lối đá thực dụng, an toàn đến mức Mourinho chắc hẳn sẽ chỉ tay cười: “Thấy chưa, chủ nghĩa thực dụng lại thắng mơ mộng rồi.”
Mỗi HLV đều cần một tầm nhìn. Nhưng nó chỉ nên là tầm nhìn. Bên trong đó phải có chỗ cho sự thích nghi. Ngay cả với những người tự coi mình là bậc thầy thực dụng như Mourinho cũng sẽ có lúc tự trói mình trong sự cứng nhắc.
Suy cho cùng, huấn luyện bóng đá là chuyện sinh tồn. Các HLV sẽ chọn một phong cách chơi bóng, với niềm tin rằng đó là con đường an toàn nhất để tồn tại và thành công trong môi trường mà chỉ vài kết quả tồi là đủ để khủng hoảng ập tới.
“Chết vì một ý tưởng” như Mourinho từng mỉa mai có thể coi là sự kiên định. Nhưng trong ý tưởng đó, vẫn cần sự mềm dẻo.
Theo New York Times
