Trong khi TP HCM có mức sinh thấp kỷ lục, nhiều tỉnh miền núi phía Bắc như Điện Biên, Lai Châu vẫn duy trì tỷ lệ sinh vượt ngưỡng thay thế 2,1 con do quan niệm “trẻ em là nguồn lực lao động và tâm lý dự phòng rủi ro”.
Báo cáo của Cục Dân số nhân ngày Dân số Việt Nam 26/12 cho thấy mức sinh trung bình cả nước năm 2025 đạt 1,93 con một phụ nữ, nhích nhẹ so với mức thấp lịch sử 1,91 của năm trước nhưng vẫn chưa đạt ngưỡng thay thế. Sự phân hóa diễn ra mạnh mẽ khi 19 tỉnh thành ghi nhận mức sinh trên 2,2 con, trong khi 11 địa phương khác tụt xuống dưới 2,0. Chênh lệch vùng miền tiếp tục nới rộng khi TP HCM nằm trong nhóm thấp nhất cả nước với 1,51 con trên một phụ nữ, trong khi Điện Biên dẫn đầu với 2,91 con. Các tỉnh miền núi phía Bắc như Lai Châu, Sơn La, Lào Cai, Gia Lai… nhiều năm liền nằm trong nhóm có mức sinh cao.
Lý giải thực tế này, bác sĩ Mai Xuân Phương, nguyên Phó Vụ trưởng Vụ Truyền thông – Giáo dục, Tổng cục Dân số (nay là Cục Dân số, Bộ Y tế), nói đây là hệ quả của sự chênh lệch phát triển kinh tế và tiếp cận dịch vụ xã hội. Tại các vùng kinh tế dựa vào nông lâm nghiệp như Tây Bắc hay Tây Nguyên, người dân coi trẻ em là nguồn lực lao động quan trọng.
“Việc sinh 3-4 con giúp hộ gia đình có thêm người làm nương rẫy và là chỗ dựa an sinh khi bố mẹ về già. Khác với áp lực chi phí sinh hoạt đắt đỏ tại đô thị, việc nuôi con ở vùng cao chưa tạo gánh nặng kinh tế tức thì”, ông Phương nhận định.
Hai em bé chào đời dịp giao thừa năm 2025. Ảnh: Ngọc Ngân
Mặt khác, trình độ học vấn của phụ nữ tác động trực tiếp đến quyết định sinh đẻ. Tại các địa phương có mức sinh cao, tỷ lệ phụ nữ học hết phổ thông thấp, tình trạng tảo hôn còn tồn tại khiến quãng thời gian sinh sản của họ kéo dài. Ngược lại, phụ nữ ở các đô thị phát triển như TP HCM, Đồng Nai thường kết hôn muộn, ưu tiên sự nghiệp và chất lượng cuộc sống nên chủ động sinh ít hoặc trì hoãn việc có con.
Bên cạnh yếu tố kinh tế, rào cản văn hóa và hạ tầng y tế cũng níu giữ mức sinh cao. Tư tưởng “đông con nhiều phúc”, “có nếp có tẻ” hay tâm lý sinh bù để phòng rủi ro con ốm đau, mất sớm vẫn bám rễ sâu trong cộng đồng dân tộc thiểu số. Hệ thống dịch vụ kế hoạch hóa gia đình và phương tiện tránh thai hiện đại chưa thể phủ sóng rộng khắp tới các bản làng xa xôi, khiến nhiều phụ nữ sinh nhiều con vì thiếu kiến thức và công cụ để chủ động kiểm soát.
Giới chuyên gia cảnh báo tình trạng mức sinh cao tại vùng khó khăn nếu không được điều chỉnh kịp thời sẽ tạo ra vòng xoáy nghèo đói và gia tăng bất bình đẳng xã hội. Gia đình đông con khiến nguồn lực đầu tư cho giáo dục bị chia nhỏ, chất lượng lao động tương lai thấp, trong khi hệ thống y tế, giáo dục cơ sở phải chịu áp lực quá tải.
Trước thực trạng này, Thứ trưởng Y tế Đỗ Xuân Tuyên yêu cầu ngành dân số chuyển hướng tiếp cận linh hoạt theo từng vùng. Với khu vực mức sinh cao, giải pháp cốt lõi không phải là các biện pháp hành chính áp đặt hay khẩu hiệu suông, mà cần gắn chính sách dân số với xóa đói giảm nghèo, nâng cao dân trí và vị thế phụ nữ. Ông Tuyên nhấn mạnh cần đẩy mạnh tư vấn tiền hôn nhân, xóa bỏ tảo hôn và hôn nhân cận huyết để cải thiện chất lượng dân số ngay từ đầu, thay vì chỉ chạy theo số lượng.
